Έναν αιώνα πίσω: «… για του Πάγκαλου τα γούστα…»

Πέμπτη 25 Ιουνίου 1925: Ένοπλοι στρατιώτες επί της οδού Μητροπόλεως 3
(Θέατρο Διονύσια), στο Σύνταγμα.

Η 100ετηρίς επέτειος ενός στρατιωτικού κινήματος, που εξελίχθηκε σε μία βραχύβια δικτατορία οπερετικού τύπου!

(Γράφει ο Νίκος Δ. – Θ. Νικολαΐδης)

Σήμερα οι περισσότεροι θεωρούμε από αδιανόητη έως αδύνατη μία δυναμική παρέμβαση των στρατιωτικών αρχηγών του τόπου στα πολιτικά μας πράγματα. Ωστόσο, έναν ακριβώς αιώνα πίσω η Ελλάδα μαστιζόταν από μία σειρά στρατιωτικών κινημάτων, που τα περισσότερα είχαν τον χαρακτήρα παρέμβασης υπέρ μίας πολιτικής παράταξης, ή εκδηλώνονταν με στόχο την «προστασία» της μορφής του Πολιτεύματος. Πάντως, υπήρξαν και τουλάχιστον δύο συγκεκριμένες περιπτώσεις κατά τη διάρκεια του Μεσοπόλεμου, που το επιβληθέν πραξικόπημα εξελίχθηκε σε κανονική δικτατορία, με πιο χαρακτηριστικό το καθεστώς της «4^ης Αυγούστου» (1936 – 1941) υπό τον Ιωάννη Μεταξά.

Το ιστορικό πλαίσιο.

Η χώρα μας, στο «έμπα» του 20^ου αιώνα είχε εισέλθει με διάχυτη την απογοήτευση στρατού και λαού από τα ολέθρια επακόλουθα του «ατυχούς» πολέμου με την Τουρκία (1897), τις οικονομικές αποτυχίες (πτώχευση, διεθνής επιτήρηση) αλλά και την κοινωνική αναταραχή που ήρθε σαν συνέπεια των προηγουμένων δυσμενών παραμέτρων. Η αυξανόμενη δυσφορία των οικονομικά ασθενέστερων στρωμάτων γρήγορα οδήγησαν σε έντονες διεκδικήσεις εκ μέρους αγροτών και εργατών, σε μία εποχή που η βιομηχανοποίηση των μέσων παραγωγής, απείχε παρασάγγας από την αντίστοιχη των προηγμένων ευρωπαϊκών κρατών.  Επιπλέον, οι αλυτρωτικές τάσεις βρήκαν πρόσφορο έδαφος, σε μία κοινωνία που ταλανίζονταν μεταξύ του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας» από τη μία και των προσταγμάτων της 3^ης Διεθνούς, ύστερα από την εγκαθίδρυση του πρώτου στα παγκόσμια χρονικά  σοσιαλ-μαρξιστικού (κομμουνιστικού) Σοβιετικού κράτους  των «μπολσεβίκων» διεθνιστών. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η Ελλάδα ενεπλάκη και στη Μικρασιατική εκστρατεία, μία ατέρμονη προσπάθεια ενσωμάτωσης εδαφών (όπου κυριαρχούσε το χριστιανικό στοιχείο) της απέναντι πλευράς του Αιγαίου στον εθνικό κορμό. Ήταν τότε που σχεδόν οι πάντες πίστεψαν πως θα ακολουθούσε η ολοκλήρωση των εδαφικών κερδών των Βαλκανικών Πολέμων και η απελευθέρωση όλων των υπόδουλων Ελλήνων οι οποίοι διαβιούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κατάληξη είναι γνωστή. Μετά το τεράστιο «χαστούκι» που δεχτήκαμε το φθινόπωρο του 1922 και τη Συμφωνία της Λωζάννης τον επόμενο χρόνο, η Ελλάδα έθαψε για πάντα τις βλέψεις της και προσπάθησε να ανταποκριθεί στο τεράστιο έργο της ενσωμάτωσης σχεδόν 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων της Μικρασίας.

Ένας φιλόδοξος στρατηγός.

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος ήταν ένας έμπειρός υψηλόβαθμός αξιωματικός που προερχόταν από τη Βενιζελική παράταξη και έδειχνε αποφασισμένος να αφήσει το έντονο «αχνάρι» του στη δημόσια ζωή του τόπου. Θιασώτης μίας σκληρής και ασυμβίβαστης τακτικής απέναντι στους υπεύθυνους της μικρασιατικής καταστροφής, πρωτοστάτησε σε ακραίες προτάσεις ως μέλος της επαναστατικής επιτροπής του ’22 και είναι εκείνος που συνέταξε το κατηγορητήριο βάσει του οποίου οκτώ πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη της κυβέρνησης Γούναρη οδηγήθηκαν στο εδώλιο των κατηγορουμένων για εσχάτη προδοσία.

Η ασταθής Β’ Ελληνική Δημοκρατία.

Μετά την έκπτωση του Βασιλιά Κωνσταντίνου, την εξορία του διαδόχου Γεώργιου Β’ και την εκτέλεση των έξι στου Γουδή, το έντονο παλλαϊκό αίσθημα υπέρ της κατάργησης του βασιλικού θεσμού (που θεωρήθηκε ως η βασική, γενεσιουργός αιτία των εθνικών δεινών) οδήγησε στην εγκαθίδρυση Δημοκρατικού Πολιτεύματος με ψήφισμα της Ελληνικής Βουλής (25 Μαρτίου 1924) το οποίο αμέσως επικυρώθηκε από Δημοψήφισμα. Όμως η Β’ Ελληνική Δημοκρατία ήταν πολύ αδύναμη και οι προεκτάσεις του Εθνικού Διχασμού των ετών που είχαν προηγηθεί, σύντομα δυναμίτισαν τις σαθρές της βάσεις. Το 1925 μπήκε με μεγάλες αναταράξεις, αφού η πολιτική κατάσταση ήταν αβέβαιη, οι σχέσεις με την Τουρκία βρίσκονταν σε άσχημη φάση και επιπλέον, τα φτωχά και λαϊκά στρώματα του πληθυσμού υπέφεραν. Οι κομμουνιστές διώκονταν από το αστικό κράτος ως ανατρεπτικά στοιχεία, οι εργοδότες «ξεζούμιζαν» την εργατική τάξη, ενώ οι κεφαλαιοκράτες απαιτούσαν όλο και μεγαλύτερα κέρδη. Ήταν η ευκαιρία που περίμενε ο Πάγκαλος, ώστε να πάρει τα ηνία της εξουσίας.

Το κίνημα της 25^ης Ιουνίου του 1925.

Από την αρχή του καλοκαιριού, φούντωναν οι φήμες για επικείμενο πραξικόπημα. Ο Πάγκαλος ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στο στρατό, αφού είχε επιτυχώς ανασυστήσει τη στρατιά της Θράκης, κάτι που στάθηκε καθοριστικός παράγοντας η Ελλάδα να μην χάσει στη Λωζάννη (και) τη Δυτική Θράκη μαζί με την Ανατολική, που είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει με τη Συμφωνία των Μουδανιών. Επιπλέον, η Ελλάδα πέτυχε να μην καταβάλει ούτε δραχμή από τις πολεμικές αποζημιώσεις που ζητούσε επίμονα η Κεμαλική (πλέον) Τουρκία, παραχωρώντας απλώς στην τελευταία το γεωγραφικό τρίγωνο του Καραγάτς. Ο Βενιζέλος είχε μεν θριαμβεύσει για άλλη μία φορά (μετά τις Σέβρες) στο διπλωματικό πεδίο, όμως ο Πάγκαλος είχε τα μέσα να επιβάλει τον εαυτό του στην πολιτική σκακιέρα. Και τα μέσα αυτά, αποδίδονται σε δύο λέξεις: «Δημοκρατικά Τάγματα». Αυτά ήταν στρατιωτικοί ένοπλοι σχηματισμοί που είχαν συσταθεί για την θωράκιση της Δημοκρατίας και αυτά ακριβώς τον βοήθησαν να επιβληθεί αναίμακτα στις 25 Ιουνίου του 1925. Την επόμενη μέρα ο Πάγκαλος είχε κυριαρχήσει δίχως την παραμικρή αντίδραση, στέλνοντας «τελεσίγραφο» στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη να καταργήσει την κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Από τη στιγμή που ο Μιχαλακόπουλος δεν κατάφερε να συνασπιστεί με το Γεώργιο Καφαντάρη και το Γεώργιο Κονδύλη, ο Κουντουριώτης παρέδωσε εντολή σχηματισμού νέας κυβέρνησης στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, τον πρωτεργάτη πρωθυπουργό που είχε πρωτοστατήσει στην κατάργηση της μοναρχίας. Τότε ο Πάγκαλος, με την ισχύ των όπλων, απαίτησε να αναλάβει εκείνος την προεδρία της κυβέρνησης, κάτι που έγινε αποδεκτό. Σε λίγους μόνος μήνες, ο στρατηγός με τα μεγάλα όνειρα και την υπερφίαλη συμπεριφορά υποχρέωσε τον Κουντουριώτη να αποσυρθεί και μεταπήδησε ο ίδιος στη θέση του ανώτατου αρχηγού του κράτους (ΠτΔ). Η περίοδος ενός αλλοπρόσαλλου  και προσωπο-κεντρικού καθεστώτος είχε ήδη ξεκινήσει, όμως η διάρκειά του δεν θα ήταν μεγαλύτερη από ένα έτος. Χρησιμοποιώντας τα ίδια τα «όπλα» του δικτάτορα, ο Κονδύλης ανέτρεψε τον Πάγκαλο και τον συνέλαβε τον Αύγουστο της επόμενης χρονιάς, δίνοντας έτσι τέλος στις ανοικονόμητες πολιτικές επιθυμίες ενός άφρονος ηγέτη…